Ciekawostki o korku

Czy wiesz, że…

  • Najdroższe piwo na świecie jest zamykane korkiem.
  • Korek jest surowcem naturalnym cyklicznie zbieranym z drzew bez ich uszkadzania.
  • Każdy korek do butelek jest odpowiedzialny za usunięcie z atmosfery 8,8 g CO2.
  • Portugalia jest niekwestionowanym liderem na rynku korka – ma 32% areału lasów korkowych i przetwarza około 70 % światowej produkcji korka.

Skąd się bierze korek…

Korek pozyskuje się z dębów korkowych (Quercus suber L.), gdyż tylko one wytwarzają korę o jednolitej budowie.

W przeciwieństwie do większości dębów, dąb korkowy jest drzewem wiecznie zielonym. Dęby korkowe żyją przeciętnie około 150 lat, chociaż zdarzają się drzewa dwustuletnie. W Portugalii kwitną od kwietnia do czerwca, a czasami w sierpniu i wrześniu.

W pełni rozrośnięte drzewa korkowe mają od 9 do 12 metrów wysokości i pnie o średnicy od 0,9 do 1,2 metra, ale jest wiele starych drzew piętna-sto metrowych i wyższych, o średnicy przekraczającej 2,5 metra przy podstawie. Dąb korkowy ma duży pojedynczy pień, który jest zwykle dość krótki i na wysokości zaledwie kilku metrów wypuszcza pochylone poziomo konary, które rozrastają się dalej.

Korony młodych drzew są okrągłe, ale potem rosną raczej wszerz niż wzwyż, co nadaje dębom korkowym majestatyczny wygląd. Stuletnie dęby korkowe mogą swymi konarami pokrywać teren ponad 500 m2.

Drzewo korkowe

Najlepsze warunki dla rozwoju dębów korkowych występują na niewielkim obszarze zachodniej części basenu Morza Śródziemnego: w północnej Afryce (Maroko, Algieria, Tunezja), w południowej Francji (zwłaszcza na Korsyce), we Włoszech, w Hiszpanii i w Portugalii. W tym ostatnim kraju lasy korkowe zajmują 22% powierzchni i można je spotkać niemal na całym obszarze.

Na całym świecie korek zajmuje 2 200 000 ha, z czego 660 000 ha jest w Portugalii, 460 000 ha w Algierii, 440 000 ha w Hiszpanii, 350 000 ha w Maroku, 110 000 ha we Francji oraz 90 000 we Włoszech i Tunezji razem. W ostatnich latach rozpoczęto w Portugalii systematyczne zalesianie nieużytków dębami korkowymi.

Pozyskiwanie drewna z lasu jest nieodłącznie związane z jego niszczeniem.Wystarczy powiedzieć, że dla wykonania 45 m2 parkietu dębowego trzeba ściąć dwa zdrowe 50.letnie dęby, a dla wykonania 20 m2 boazerii sosnowej trzeba ściąć trzy 40.letnie sosny.

Dla wyłożenia tych samych powierzchni parkietem lub boazerią z korka nie trzeba ścinać ani jednego drzewa. Dzieje się tak dlatego, że w przypadku dębu korkowego najcenniejszym pozyskiwanym surowcem jest nie drewno, lecz kora, którą co 9 lat zrywa się z żyjących drzew bez jakiejkolwiek dla nich szkody.

Kora dębu korkowego rośnie w dwóch warstwach. Kora wewnętrzna żyje i działa jako podstawa, na której każdego roku przyrasta nowa kora zewnętrzna. W czasie corocznych przyrostów kory, jej najbardziej zewnętrzna warstwa przestaje być żyjącą częścią drzewa. Służy jedynie jako izolacja chroniąca drzewo przed zmianami temperatury. Ta właśnie ochronna kora zewnętrzna może być zdejmowana bez szkody dla drzewa.

Zbiór kory

Okorowywanie drzew powierza się tylko bardzo doświadczonym robotnikom i starannie dobiera się pogodę. Zbiory dokonuje się wiosną lub latem, kiedy drzewo rośnie i szybko tworzy nową korę. Okorowanie przeprowadza się ręcznie, z niewielkimi zmianami na przestrzeni wieków, specjalną, zaostrzoną z dwóch stron siekierą lub zakrzywioną piłą.

Najpierw wykonuje się dwa nacięcia wokół pnia, jedno przy samej ziemi i drugie zaraz poniżej głównych konarów. Następnie dokonywane są dwa cięcia pionowe a kora zewnętrzna oddzielana jest ostrożnie i odrywana za pomocą dźwigni i klinów. Czasem okorowuje się także większe konary. Po zerwaniu kory „gojenie ran” przebiega samoczynnie i trwa ok. 3 miesiące.

Zerwaną korę składuje się na powietrzu w stosach przez kilkadziesiąt dni. Po tym okresie płaty kory gotuje się nad parą lub w wodzie przez ok. 60-75 minut w celu usunięcia z korka fauny i flory leśnej, garbników i soków. Proces gotowania czyni korę bardziej giętką i miękką, co pozwala ją wyprostować.

Według wprowadzonych surowych przepisów pierwszy zbiór kory nie może być dokonywany zanim pień drzewa nie osiągnie obwodu 60 cm, a konary nie osiągną średnicy 15 cm, zaś następne okorowanie nie może być przeprowadzone przed upływem 9 lat. Średnia produktywność wynosi 150 kg korka na hektar. Ale w Portugalii w dużych lasach korkowych osiąga się wyniki rzędu 2 – 2,5 tony na hektar, a nawet 5 ton z hektara.

Kora

Od momentu posadzenia dębu korkowego przez 20 lat nie dostarcza on znaczących ilości korka. W wieku 60 lat drzewo produkuje tylko 65 kg korka. Dopiero drzewa 80.letnie dają około 225 kg korka.

Światowa produkcja korka sięga około 300 tysięcy ton rocznie, z czego ok. 50-60% eksportuje się do USA. Poważnym odbiorcą korka na rynku światowym jest także, paradoksalnie, sama Portugalia, która importuje ok. 10% światowej produkcji, głównie z krajów afrykańskich i przetwarza korek z innych państw. Portugalia dzięki znacznym inwestycjom poczynionym w latach 60-tych XX wieku posiada obecnie nowoczesny przemysł przerobu korka.

W 600 zakładach tej branży zatrudnionych jest tam przeszło 14 tys. pracowników, którzy wytwarzają przeszło 70% światowych wyrobów z korka. W ten sposób Portugalia stała się niekwestionowanym liderem na rynku korka – ma 30% areału lasów korkowych, 50% produkcji światowej i 65% przemysłu.

Korek jako surowiec do produkcji znany jest od czasów prehistorycznych. Najstarsza skamieniałość korka znaleziona została w Portugalii, w dolinie Tagu i jej wiek oblicza się na około dziesięć milionów lat. Głównym wyrobem z korka są zatyczki do butelek, które stanowią ok. 55% całego eksportu produktów korkowych. Ale materiał ten stosowany jest też w bardzo wielu innych branżach przemysłowych.

Budowa korka

Korek naturalny

Korek jest nazwą potocznie nadaną tkance korkowej formowanej przez drzewa dębów korkowych. Jest to tkanka roślinna zbudowana z martwych mikrokomórek o wyglądzie czternastościennych wielościanów, z przestrzeniami międzykomórkowymi całkowicie wypełnionymi mieszaniną gazową o składzie identycznym jak powietrze. Jeden cm3 tkanki korkowej zawiera ponad 40 milionów takich komórek.

Materiał z którego zbudowana jest komórka to: 45% suberyny, 27% lignin, 12% celulozy i polisacharydów, 6% taniny, 5% wosku i 5% innych substancji.

Surowiec korkowy jest dość zróżnicowany, a skala tej różnorodności jest szeroka i uzależniona od różnych czynników wpływających na drzewo przez cały okres jego życia. Wpływ tych czynników można zaobserwować w warstwach kory korkowej podobnie jak w przekroju pnia drzewa.

budowa_korka

Można wyróżnić trzy rodzaje tkanki korkowej w całym cyklu życia dębu korkowego:

Virigin – korek dziewiczy, jest to tkanka uzyskana z pierwszego okorowania. Ma nieregularną strukturę.

Za przyrost kolejnej warstwy korka odpowiadają komórki peryferyjne, które stają się żywe, ulegają podziałowi (wzrostowi) i dają początek warstwie tworzącej w końcu korek. Warstwa ta to phellogen.

Można powiedzieć, że warstwa ta uzyskuje swoją własną tożsamość pod warstwą komórek obumarłych, tworząc kolejne milimetry przyrostu. Po pierwszym okorowaniu nowy phellogen wkrótce zaczyna generować kolejną warstwę korka. Po oklejnym okorowaniu, które następuje po 9 latach powstaje nowa warstwa – secondary cork.

Secondary cork – to pierwsza warstwa w procesie reprodukcji, jest grubsza i bardziej płaska niż virigin.

Amadia – o największej miąższości, grubości i o najbardziej regularnej strukturze. Wiek drzewa osiąga wtedy 45-50 lat.

Z każdym kolejnym okorowaniem grubość i jakość kory korkowej rośnie. Procesy okorowania można przeprowadzać nawet do 150 roku życia dębu korkowego.

Właściwości korka

Lekki

Powietrze stanowi 90% objętości korka i około 50% jego masy, co sprawia, że jego ciężar właściwy zawiera się w przedziale od 190 do 250 kg/m3. Korek jest zatem materiałem pięciokrotnie lżejszym od wody, a ponieważ nie nasiąka wodą (przyjmuje max. 20%) jest materiałem praktycznie niezatapialnym. Ta jego właściwość była już znana przed tysiącami lat – jedno z najwcześniejszych zastosowań korka to materiał do wytwarzania boji do sieci rybackich.

Nieprzepuszczalny

Suberyna, która jest złożoną mieszaniną tłustych kwasów i ciężkich alkoholi organicznych, stanowi od 39 do 45% masy korkowej. Jej obecność sprawia, że korek jest nieprzepuszczalny dla gazów i cieczy (w tym dla wody i alkoholi). Ponadto dzięki obecności tanin i brakowi białka korek nie jest podatny na szkodliwe działanie wilgoci i co najważniejsze na gnicie.

Znajdowano amfory z winem zamknięte korkiem leżące przez setki lat zatopione w morzu, gdzie korkowe zatyczki nie uległy zepsuciu. Z nieprzepuszczalnością związana jest jeszcze inna właściwość korka, mianowicie jego niska higroskopijność, czyli brak pochłaniania pary wodnej. Jest to cecha niezwykle istotna zwłaszcza przy montowaniu wykładzin korkowych na ścianach czy sufitach. We wszystkich pomieszczeniach występuje wilgoć, która może osiadać zwłaszcza w miejscach źle zaizolowanych lub w narożach. W miejscach zawilgoconych szybko osadza się kurz unoszący się w powietrzu, a z czasem powstaje pleśń.

Powstawaniu zawilgoceń może bardzo sprzyjać higroskopijność substancji, z których wykonane są powłoki ścian i sufitów. Tak się nie zdarza w przypadku zastosowania korka. Korek ma najniższą higroskopijność (współczynnik przepuszczalności pary wodnej) spośród materiałów tradycyjnie używanych do budowania ścian. Jest więc najmniej prawdopodobne, że na korku zrobią się brudne zacieki z osiadającego na wilgoci kurzu. W dodatku na korku nigdy nie zasiedli się grzyb lub pleśń. W wielu krajach korek używa się wręcz do ochrony przed grzybem domowym. Zagrzybione ściany po osuszeniu przesłania się korkiem, gdyż stanowi on dla grzybni prawie nie do pokonania przeszkodę. Z nieprzepuszczalnością związana jest jeszcze jedna dodatkowa zaleta – wykładzina korkowa potrafi skutecznie odizolować wnętrze mieszkania od szkodliwego wpływu niektórych materiałów budowlanych, jak np. żużli wielkopiecowych.

Obojętny chemicznie

Korek jest obojętny chemicznie. Masa korkowa nie tylko nie przepuszcza cieczy i gazów nie ulegając przy tym zniszczeniu, ale także nie wchodzi z nimi w reakcje chemiczne, nie ma smaku ani zapachu, jest nieszkodliwa dla zdrowia. Stąd bierze się tradycyjne zastosowanie korka do zamykania butelek, gdyż nie tylko szczelnie i trwale zatyka naczynia, ale także nie psuje zawartych w nich substancji. Dzięki temu można mieć pewność, że wino mimo wieloletniego leżakowania nie „przejdzie” smakiem korka.

Elastyczny ściśliwy

Błony komórkowe korka są bardzo giętkie, co sprawia, że jest on ściśliwy i elastyczny, powraca do poprzedniego kształtu, gdy przestaje podlegać naciskowi. Gdy korek jest poddany działaniu dużych sił, spręża się gaz w jego komórkach i zmniejsza się ich objętość. Po ustaniu nacisku korek powraca do poprzedniego kształtu i nie nosi śladów deformacji.

Po maksymalnym ściśnięciu korek natychmiast powraca do 85% początkowej objętości, w ciągu trzech godzin rozszerza się do 90%, a po 24 godzinach zajmuje już 94% poprzedniej objętości. Tę właściwość wykorzystuje się przy zamykaniu butelek. Dobiera się korki tak, by wewnętrzna średnica szyjki butelki stanowiła 85% średnicy korka. Następnie zatyczkę korkową ściska się w odpowiednim urządzeniu i wkłada do butelki. Po zwolnieniu nacisku korek natychmiast rozpręża się szczelnie wypełniając szyjkę butelki.

Z elastycznością korka związana jest ciekawa opowieść. Na początku naszego stulecia przy budowie mostu w Neustadt na wbijanym w ziemię palu położono korek wystrzelony z szampana. Następnie przez godzinę z wysokości dwóch metrów uderzano w pal młotem parowym o ciężarze 2,4 tony. Okazało się, że korek nie tylko nie zmienił objętości, ale w drewnie pala wyżłobił dziurę o głębokości 1 cm.

Słaba przewodność

Przewodność cieplna materiałów zależy od dwóch zasadniczych parametrów: od ich ciężaru właściwego (gęstości objętościowej) i od ich wewnętrznej struktury. Zasadniczo im mniejszy ciężar właściwy, tym słabsza przewodność cieplna, czyli lepsza izolacja termiczna. Z drugiej strony, ponieważ współczynnik przewodności cieplnej powietrza jest wielokrotnie mniejszy od współczynnika przewodności cieplnej substancji stałych, materiały o strukturze porowatej, czyli wypełnione powietrzem, słabiej przewodzą ciepło. Widzimy zatem, że korek jest idealnym izolatorem termicznym, gdyż po pierwsze ma bardzo mały ciężar właściwy, a po drugie ma strukturę porowatą (składa się z mnóstwa zamkniętych komórek, nieprzepuszczalnych i wypełnionych powietrzem). Współczynnik przewodności cieplnej danego materiału nie jest stały i zależy między innymi od zawartości wilgoci.

Wiele dobrych materiałów izolacyjnych traci swoje właściwości, jeśli ulegnie zawilgoceniu, gdyż woda doskonale przewodzi ciepło. Korek jest pod tym względem materiałem bardzo odpornym, gdyż nie psuje się pod wpływem wody, nie nasiąka i nie przepuszcza pary wodnej. Jak dowodzą badania materiały takie, jak styropian czy wełna mineralna mają mniejszy od korka ciężar właściwy, ale za to żaden materiał nie ma lepszego (mniejszego) współczynnika przewodności cieplnej (0,045 W/m2K).
Dużą zaletą korka jest także to, że przy stosunkowo niewielkim ciężarze właściwym ma bardzo duże ciepło właściwe.

Zatem, aby ogrzać korek o 1st.C, trzeba mu dostarczyć znacznie więcej ciepła, niż na przykład wacie szklanej czy wełnie mineralnej (ta sama właściwość dotyczy także ochłodzenia korka – aby zmniejszyć jego temperaturę trzeba mu zabrać znacznie więcej ciepła niż innym materiałom). Duże ciepło właściwe stanowi o tak zwanej dużej bezwładności cieplnej korka.
W przeciwieństwie do innych materiałów korek zachowuje swoje własności izolacyjne w bardzo szerokim zakresie temperatur. Pod tym względem znacznie przewyższa na przykład styropian, który pod wpływem wysokich temperatur wyparowuje. Dzięki swojej słabej przewodności termicznej korek jest zawsze ciepły w dotyku, bowiem nie przepuszcza ani nie wchłania ciepła naszego ciała i sprawia wrażenie, jakby miał wewnętrzne ciepło (jakby nas ogrzewał).

Antystatyczny

Na powierzchni korka nie gromadzą się ładunki elektryczne, czyli innymi słowy, korek się nie elektryzuje. Dlatego nie przyciąga i nie pochłania kurzu, a w związku z tym parkiety i boazerie korkowe nie powodują alergii ani ryzyka dla astmatyków.

Trwały

Korek praktycznie się nie starzeje i mimo upływu lat nie traci swych właściwości, nawet jeśli nie jest specjalnie impregnowany. W 1956 roku w Indre et Lorie we Francji znaleziono doskonale zachowane wino z 1789 roku. Wino było dobre w smaku, co świadczy o doskonałej trwałości zamknięcia butelki korkiem przez 167 lat.

Podobne znaleziska nie należą do rzadkości. Do naszych czasów zachowało się wiele bardzo starych wyrobów z korka, na przykład zatyczki z korka do amfor pochodzące z początków naszej ery.

Korek jest z pewnością jednym z najbardziej trwałych materiałów naturalnych, a nowoczesne procesy technologiczne wzmacniają dodatkowo jego długowieczność.